बाघ संख्या धेरै, समस्या पनि धेरै: अब के गर्ने नेपाल?

हरेक वर्ष जुलाई २९ मा ‘विश्व बाघ दिवस’ मनाइन्छ, जसको उद्देश्य पाटेबाघ संरक्षणको महत्त्वबारे जनचेतना फैलाउनु हो। सन् २०१० मा रुसको सेन्टपिटर्सवर्गमा आयोजित अन्तर्राष्ट्रिय बाघ मञ्चको पहलमा सुरु भएको यो दिवस नेपालमा पनि वन तथा वातावरण मन्त्रालयको नेतृत्वमा विविध कार्यक्रम गरी मनाइन्छ।

उल्लेखनीय उपलब्धि

नेपालले बाघ संरक्षणमा उल्लेखनीय सफलता हात पारेको छ। सन् २००९ मा १२१ रहेको पाटेबाघको सङ्ख्या सन् २०२२ को गणनाअनुसार ३५५ पुगेको छ। यसले नेपालले सन् २०१० मा गरिएको दोब्बर बाघको सङ्ख्या पुर्‍याउने अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिबद्धतालाई मात्र होइन, झन्डै तेब्बर पारेर ऐतिहासिक सफलताको उदाहरण पेश गरेको छ।

मुख्य आवास र वितरण

सन् २०२२ को गणनाअनुसार चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जमा सबैभन्दा बढी १२८ बाघ छन्। बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जमा १२५, पर्सामा ४१, शुक्लाफाँटामा ३६ र बाँके राष्ट्रिय निकुञ्जमा २५ वटा बाघ पाइएका छन्। नेपालले हरेक चार वर्षमा राष्ट्रियस्तरमा बाघ गणना गर्ने अभ्यासलाई निरन्तरता दिँदै आएको छ।

संरक्षणसँगै बढेका चुनौतीहरू

बाघको सङ्ख्या वृद्धि भएसँगै व्यवस्थापन चुनौती पनि बढेका छन्। मानव–बाघ द्वन्द्व, चोरीसिकारी, बासस्थानको अपुगता र घाँसे मैदान तथा पानी स्रोतको अभाव जस्ता समस्याहरू सतहमा आएका छन्। बाघले बस्तीमा पस्ने, मानिस र घरेलु जनावरमाथि आक्रमण गर्ने घटनाहरू पनि वृद्धि भएका छन्।

हालसम्म मुलुकभर १८ वटा समस्याग्रस्त बाघलाई नियन्त्रणमा राखिएको छ। तीमध्ये जावलाखेल चिडियाखानामा ५, चितवनमा ७, बर्दियामा ४, बाँके र पर्सामा १/१ बाघ छन्। यस्ता बाघको व्यवस्थापनमा ठूलो आर्थिक भार पर्न थालेपछि ‘टाइगर जु’ स्थापना गर्ने, मित्रराष्ट्रलाई उपहार दिने वा प्रदेशस्तरीय प्राणी उद्यानमा व्यवस्थापन गर्ने जस्ता विकल्पमाथि बहस सुरु भएको छ।

धान्ने क्षमताबारे बहस

नेपालमा बाघको 'धान्ने क्षमता' (Carrying Capacity) कति हो भन्ने विषयमा बहस सुरु भएको छ। प्रारम्भिक अध्ययन अनुसार नेपालले करिब ४ सय बाघ धान्न सक्ने देखिएको छ। जिओलोजिकल सोसाइटी अफ लण्डन (ZSL) का राष्ट्रिय प्रतिनिधि डा. भगवानराज दाहालका अनुसार सङ्ख्या मात्र नभई बासस्थानको गुणस्तर सुधार गर्नुपर्ने आवश्यकता देखिएको छ। घाँसेमैदान, पानीका स्रोत र आहारजन्य स्रोतमा सुधार गर्दै सहअस्तित्वको वातावरण सिर्जना गर्नुपर्नेमा उनी जोड दिन्छन्।

सहअस्तित्व र समाधान

राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण कोषका निर्देशक डा. चिरिञ्जीवीप्रसाद पोखरेलका अनुसार मानव–बाघ द्वन्द्व न्यूनीकरणका लागि संरक्षित क्षेत्रमा मानिसको पहुँच नियन्त्रण गर्नुपर्नेछ। साथै, मानव–बाघ सहअस्तित्वका कार्यक्रम सञ्चालन गरी पर्यावरणीय पर्यटन प्रवर्द्धन गर्नुपर्नेमा उनको जोड छ।

विश्व सन्दर्भमा नेपालको भूमिका

बाघ विश्वका १३ देशमा पाइन्छन्। सन् २०२५ सम्मको तथ्याङ्क अनुसार विश्वमा बाघको कुल सङ्ख्या ५ हजार ३५७ पुगेको छ। भारतमा सबैभन्दा बढी ३ हजार १६७ बाघ छन्। नेपाल बाघ संरक्षणमा अग्रणी मुलुकको रूपमा विश्वसामु स्थापित हुँदै गएको छ।